داستان زبان روسی در قرقیزستان

به گزارش خبرنگار مهر، شصت‌ونهمین قسمت از سلسله یادداشت‌های غیراداری پرویز قاسمی، رایزن فرهنگی ایران در قرقیزستان به بحث درباره آموزش زبان روسی در این کشور اختصاص پیدا کرده است.

مشروح این یادداشت را در ادامه بخوانید:

زبان روسی که یک زمانی زبان رسمی کلیه جمهوری‌های شوروی سابق بود با فروپاشی اتحاد شوروی و استقلال جمهوری‌ها وضعیت متفاوتی در این مناطق که روسیه از آنها با عنوان خارج نزدیک یاد می‌کند؛ پیدا کرده است. کاملاً طبیعی بود که کشورهای تازه استقلال یافته در دوره جدید و در فضای پساشوروی تغییراتی را در بسیاری از ساختارها و نظام‌های اداری و آموزشی خود بکار خواهند بست. تقویت زبان ملی از جمله مهمترین حوزه‌هایی بود که در مسیر تقویت استقلال و هویت ملی مورد توجه قانونگذاران و سیاستمداران این جمهوری‌ها قرار گرفت.

برخی از جمهوری‌ها همچون گرجستان خیلی زود گذار از زبان روسی را آغاز کردند و برخی دیگر همچون جمهوری آذربایجان به‌تدریج و به‌صورت کنترل شده و هدفمند و با حفظ حداقلی جایگاه زبان روسی به الفبای لاتین شیفت پیدا کردند و برخی نیز جایگاه زبان روسی را همچنان به‌عنوان زبان رسمی در کشورهایشان حفظ کرده‌اند. از جمله این کشورها می‌توان قزاقستان و قرقیزستان را نام برد که البته قزاقستان به نسبت قرقیزستان بحث‌های اولیه گذار از الفبای سیریلیک را چندسال زودتر آغاز کرده است. از بین جمهوری‌های شوروی سابق تنها در این دو جمهوری آسیای مرکزی جایگاه زبان روسی (با اندک تفاوت‌هایی) همچنان به عنوان زبان رسمی حفظ شده است که یک دلیل مهم آن به حضور جمعیت قابل توجه روس تبار در این کشورها و وابستگی‌های اقتصادی و امنیتی این دو کشور از جمله قرقیزستان به روسیه است.

حفظ جایگاه زبان روسی در این دو جمهوری به‌منزله این نیست که جریان‌های ملی‌گرای این کشورها و یا قانونگذارانشان نسبت به زبان ملی و قومی خود بی تفاوت هستند. هر چند وقت یکبار در پارلمان‌های این کشورها و نیز در فضای مطبوعاتی و رسانه‌ای‌شان مباحثاتی در خصوص لزوم تقویت زبان ملی (زبان قرقیزی و زبان قزاقی) مطرح می‌شود که نمونه اخیر آن در قرقیزستان می‌توان به الزام شبکه‌های تلویزیونی این کشور برای تولید و پخش ۷۰ درصد برنامه‌های خود به زبان قرقیزی (قبلاً ۵۰ درصد بوده) اشاره کرد.

اقلیت روس تبار و دیاسپورای روسی در تمامی این جمهوری‌ها با نسبت‌هایی متفاوت حضور و فعالیت دارد؛ مطبوعات و نشریات روس زبان در بسیاری از این جمهوری‌ها منتشر می‌شود؛ برخی شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی در همین کشورها به زبان روسی برنامه تولید و پخش می‌کنند؛ شبکه‌های تلویزیونی روس زبان همچنان در بسیاری از این جمهوری‌ها بیشترین مخاطب و ببینده را دارند و مهم‌تر اینکه زبان روسی همچنان در کلیه این جمهوری‌های برکشیده از شوروی سابق به‌عنوان زبان رایج و تعاملی بین اقوام و ملل مورد استفاده قرار می‌گیرد و حتی بسیاری از نخبگان و نویسندگان این کشورها همچنان به زبان روسی می‌نویسند و یا ترجیح می‌دهند در سمینارها و کنفرانس‌های علمی بین المللی مطالب، مقالات و سخنرانی‌های خود را به زبان روسی ارائه کنند. مؤسسات علمی آموزشی روسی نیز در این جمهوری‌ها فعالیت می‌کنند که به عنوان یک نمونه می‌توان به دانشگاه‌های مشترک اسلاویانی (دانشگاه روسی- قرقیزی اسلاویانی؛ روسی- ارمنی اسلاویانی؛ روسی- آذری – اسلاویانی؛ روسی- تاجیکی اسلاویانی و…) اشاره کرد. مراکز علمی فرهنگی روسیه وابسته به سازمان روس ساترودنیچستوا (سازمان همکاری‌های روس) هم در کنار بنیاد «روسکی میر» فعالانه در این جمهوری‌ها دایر بوده و تمشیت امورات فرهنگی، برگزاری فستیوال‌ها و جشنواره‌ها و المپیادها و جذب دانشجو و… را برعهده دارند.

در زمان اتحاد شوروی، آموزش در مدارس در جمهوری‌های پیرامونی و خارج نزدیک روسیه عمدتاً به زبان روسی بود و البته ساعاتی محدود از آموزش نیز به آموزش زبان‌های قومی اختصاص داده شده بود. بر همین اساس تعداد مدارسی که در آنها تنها زبان‌های قومی آموزش داده می‌شد بسیار کم بود ولی باز در کنار آن حتماً بایستی زبان روسی به‌طور پررنگ‌تری مورد توجه قرار می‌گرفت. پس از فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری‌ها شرایط کاملاً تغییر یافت و به‌تدریج و با گذشت سال‌ها شاهد شکل گیری مدارسی بودیم که آموزش در آنها متمرکز بر زبان‌های ملی بوده است. و البته مدارسی هم وجود دارند که یا آموزش در آنها تنها به زبان روسی صورت می‌گیرد و یا مدارس ترکیبی هستند یعنی آموزش در این مدارس هم به زبان روسی و هم به زبان قرقیزی صورت می‌گیرد.

بر اساس آمار وزارت آموزش و علوم قرقیزستان، در این کشور ۲۲۶۵ مدرسه وجود دارد که از این تعداد ۴۰۹ مدرسه حرفه‌ای و ۹۲ مدرسه خصوصی است. طبق این گزارش ۷۵ درصد دانش آموزان قرقیزستان در مدارس قرقیز زبان تحصیل می‌کنند. به عبارتی دیگر در این کشور ۱۴۲۳ مدرسه زبان قرقیزی وجود دارد.

و البته در کنار مدارس قرقیزی و روسی به مدارس سایر اقلیت‌های قومی و آموزش زبان‌های آنها هم باید اشاره کنم که البته وجود این مدارس بستگی به تعداد و وزن اقلیت قومی در هر کشور دارد.

در ماده چهارم از قانون زبان دولتی جمهوری قرقیزستان تصریح شده است: «در جمهوری قرقیزستان توسعه آزاد زبان‌های ملیت‌های دیگر ساکن کشور تأمین می‌شود. در این چارچوب حتی امکان آموزش سایر زبان‌ها در مدارس قرقیزستان در صورت تأمین کادر آموزشی و به صورت زبان اختیاری آخر هفته‌ای وجود دارد.» به استناد همین وضعیت سال‌هاست زبان فارسی نیز در برخی مدارس بیشکک (در حال حاضر در چهار مدرسه ۲؛۲۸؛۳۱؛۵۱) با حمایت رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و نمایندگی بنیاد سعدی در قرقیزستان به دانش آموزان علاقه‌مندِ قرقیز آموزش داده می‌شود.

گزارش سال ۲۰۲۰ وزارت آموزش و علوم قرقیزستان تعداد مدارس اقوام واقلیت‌ها را به تفکیک مورد اشاره قرار داده است: در جمهوری قرقیزستان ۲۱۶ مدرسه روسی، ۴۳ مدرسه ازبکی، ۳ مدرسه تاجیکی فعالیت می‌کنند. در ۵۵۱ مدرسه آموزش زبان‌های مختلط (اکثراً زبان‌های روسی و قرقیزی) است. در پنج سال اخیر تعداد دانش آموزان ۱۶ درصد افزایش یافته و به بیش از ۱،۱ میلیون نفر رسیده است.»

همانگونه که پیشتر نیز گفته شد زبان روسی در قرقیزستان نقشی کلیدی در تعامل و گفت‌وگو بین اقوام و ملیت‌های این کشور داشته و همچنان در کنار زبان قرقیزی؛ زبان رسمی این جمهوری آسیای مرکزی به‌شمار می‌رود. در جمهوری قرقیزستان می‌توان در تمام سطوح به زبان روسی تحصیل کرد. بر اساس آمار و نظرسنجی‌ها، حدود ۴۸ درصد جمعیت این کشور به زبان روسی تسلط دارند. اکثریت روس زبانان در شمال قرقیزستان از جمله در شهر بیشکک و استان چوی زندگی می‌کنند. زبان روسی در زندگی اقتصادی و اجتماعی قرقیزستان جایگاه خود را همچنان حفظ کرده است. ویژگی روس زبانان قرقیزستان این است که اکثریت آنان دارای ملیت روس نیستند. آنها بیشتر قرقیزهایی هستند که زبان اصلی‌شان روسی شده و همچنین ازبک‌ها، دونگان‌ها، اوکراینی‌ها، کره‌ای‌ها، کالمیک‌ها، اویغورها، تاجیک‌ها، ترک‌ها، کردها، اینگوش‌ها، آلمانی‌ها، تاتارها و… هستند.

همچون دوره شوروی؛ زبان روسی در سیستم آموزش کشور جایگاه ویژه‌ای دارد. به طور کل در آموزش متوسطه یا مدرسه‌ای قرقیزستان حدود ۱۷ درصد دانش آموزان و فراگیران به زبان روسی تحصیل می‌کنند. ولی در دانشگاه‌های قرقیزستان – غیر از رشته زبان و ادبیات قرقیزی – جریان آموزش عمدتاً به زبان روسی صورت می‌گیرد.

آمارها نشان می‌دهند تعداد مدارس روس زبان در جمهوری قرقیزستان از سال ۲۰۰۲ میلادی تا به حال (۲۰۲۱) دو برابر بیشتر شده است. مدارس روس زبان حدود ۱۰ درصد مدرسه‌های کل کشور را تشکیل می‌دهند. علاوه بر این تعداد مدرسه‌های مختلط نیز افزایش یافته است. در چنین مدارسی هم کلاس‌های زبان روسی هست و یا برخی از درس‌ها به زبان روسی تدریس و ارائه می‌شوند.

دولت روسیه نیز تلاش می‌کند تعداد مدارس روس زبان در قرقیزستان افزایش یابد. بهترین فارغ التحصیلان مدارس روس زبان می‌توانند درس‌های خود را در بهترین دانشگاه‌های روسیه ادامه دهند. بنیاد غیر دولتی «روسکی میر» در بیشکک پایتخت قرقیزستان چند مؤسسه آموزشی دارد و در آن دوره‌های آموزشی زبان روسی برگزار می‌شود.

همچنین طبق قراردادهای امضا شده بین دو کشور، اساتید مدارس روسیه در مدرسه‌های قرقیزستان تدریس می‌کنند. به عنوان مثال در چارچوب پروژه مشترک مرکز علمی و فرهنگی روسیه در قرقیزستان و وزارت آموزش و علوم قرقیزستان؛ ۱۷ معلم زبان و ادبیات روسی، فیزیک، ریاضی و اساتید کلاس‌های ابتدایی روسیه در شهر اوش در سال تحصیلی ۲۰۱۹/۲۰۲۰ به کار تدریس و آموزش مشغول هستند. افزایش دو برابری تعداد معلمان روسیه در قرقیزستان نیز در دستور کار قرار دارد.

پرویز قاسمی

پانزدهم مهر ماه ۱۴۰۰، بیشکک