بررسی نقش تشکل‌های دانشجویی در وقایع سیاسی دهه هفتاد

‌افقنا به نقل از خبرگزاری مهر؛ گروه سیاست – زینب رجایی: بخش‌هایی از مستند «این یک اعتراض است» درباره وقایع دهه هفتاد و دولت «محمد خاتمی» به مناسبت دوم خرداد و سالروز انتخابات هفتمین دوره ریاست جمهوری اسلامی ایران در سال ۷۶، در افقنا به نقل از خبرگزاری مهر اکران شد. دومین روز خرداد ماه هر سال حوادث دورانی ملتهب و پرتنش را یادآوری می‌کند که گرچه در تعیین آینده سیاسی و اجتماعی کشور نقش بسزایی ایفا کرده است؛ اما بخش عمده‌ای از جامعه از جزئیات آن بی‌خبرند و نمی‌دانند رویدادهایی که نه تنها بر نتایج انتخابات‌های دهه هفتاد تأثیر گذاشت، بسامدهای آن نتایج انتخابات دهه هشتاد را نیز رقم زد، در تشکل‌های دانشجویی و جریان‌های دانشگاهی ریشه دارد. مجموعه مستند شش قسمتی «این یک اعتراض است» که محصول شبکه مستند، مرکز مستند سوره و مرکز هنری رسانه‌ای نهضت است، در حال پخش از شبکه مستند سیما است.

دانشجویان؛ بازیگران نقش اصلی دهه هفتاد

این مستند به تهیه‌کنندگی و کارگردانی «مهدی محمودی» تلاش گروهی از فعالان و دغدغه‌مندان فرهنگی و هنری برای تبیین و بازسازی وقایع دهه هفتاد است. این مستند روایت کنش و واکنش جوانان دانشجویانی است که نسبت به شرایط وقت خود بی‌تفاوت نبوده و باوجود سن پایین و تجربه کم، منشأ اثرات زیادی در جامعه شده‌اند. اکران گوشه‌هایی از این مستند، با حضور عوامل اجرایی و نمایندگانی از تشکل‌های دانشجویی بهانه‌ای برای یادآوری این نکته بود که بی‌تفاوتی و انفعال در فضای دانشگاهی ضرری به مراتب بیشتر از کنشگری دارد؛ هر چند که آن کنش غلط باشد!

«این یک اعتراض است» با بازنمایی تاریخ، اتفاقات واقعی، مهم و البته مهیجی را به تصویر می‌کشد که بازیگران اصلی آن دانشجویان جوان بوده‌اند و یادآوری می‌کند که بی‌تفاوت بودن دانشجو ضرباتی جدی به حیات سیاسی و اجتماعی یک کشور می‌زند. عوامل این مستند ضمن نشان دادن تجربیات سیاسی و اجتماعی دو دهه اخیر در حقیقت می‌کوشند نسبت به بی‌تفاوتی امروز اعتراض کنند و برای احیای جنبش‌های دانشجویی گامی بردارند. این مجموعه بر دوره دولت سیدمحمد خاتمی و شکل‌گیری جریان دوم خرداد تمرکز کرده و به سراغ برخی چهره‌های دانشجویی فعال در آن مقطع زمانی رفته و با آنها مصاحبه کرده است تا وقایع آن روزها را خودشان بازگو کنند.

نگاهی مختصر به گوشه‌ای از مستند

روایت «این یک اعتراض است» از آنجا آغاز می‌شود که آیت‌الله مهدوی کنی ریاست دانشگاه تازه تأسیس امام صادق را برعهده داشته و معتقد بوده که دانشجویان این دانشگاه باید با تفکرات غرب زده آشنا شوند. بنابراین از چهره‌هایی با این تفکر دعوت می‌شد تا به صورت چهره به چهره با دانشجویان گفتگو کنند. تا آنکه «حسین حاج فرج الله دباغ» مشهور به «عبدالکریم سروش» در دانشگاه امام صادق سخنرانی کرد.

او در این دانشگاه درباره موضوع «قبض و بسط شریعت» و کتابی که در این باره نوشته بود صحبت کرد. بر اساس این مستند؛ چیزی نگذشت که سخنرانی‌های سروش به دانشگاه‌های دیگر نیز کشیده شد و حجم فعالیت‌هایش گسترش زیادی پیدا کرد تا جایی که میزان سخنرانی‌های او در فضای دانشگاهی از عدد ۲۰۰ را عبور کرد.

در روایت این مستند آمده که مدتی بعد، قرار شد همایشی در دانشگاه تهران با حضور سروش برگزار شود اما «حسین‌الله کرم» از اعضای انصار حزب الله اعلام می‌کند که اجازه نمی‌دهیم این همایش و سخنرانی برگزار شود. در ادامه کشمش‌ها مقرر می‌شود همایش به صورت مختصر اجرا شود و سروش بخشی از حرف‌ها را بگوید و ادامه مناظرات را به آینده نزدیک موکول کند، اما این روند محقق نمی‌شود چرا که هوادارن سروش و گروهی از مخالفان او، پیش از آغاز سخنرانی درگیر می‌شوند تا جایی که شدت شرایط دانشگاه را به آشوب می‌کشاند.

بنا بر اظهارات چهره‌هایی که در این مستند وقایع آن روزها را بازگو می‌کنند این درگیری فیزیکی باعث نوعی سیاسی کاری شد و پخش تصاویر درگیری‌های آن روز امواج سیاسی را در سطوح مختلف جامعه ایجاد کرد.

«علیرضا زاکانی» مسئول بسیج دانشجویی دانشگاه تهران و فعال دانشجویی دهه ۷۰ در روایت حوادث آن روزها می‌گوید که ایجاد درگیری و تنش در آن شرایط منجر شد برخی برای همیشه برچسب آزادی را به خود بچسبانند و خود را نزد مردم مدعی و آزادی طلب جلوه دهند!

در بخش دیگری از این مستند «علی باقری» عضو شورای مرکزی دفتر تحکیم وحدت درباره تأثیر منفی حوادث آن روزها در دانشگاه تهران در ماجرای سخنرانی سروش می‌گوید: «سروش پیش از دهه ۷۰ چه پژواکی داشت؟ چه بدنه‌ای داشت؟ چقدر سخنرانی‌های او دیده و شنیده می‌شد؟»

باقری یادآوری می‌کند که سروش پیش از ماجرای دانشگاه تهران بیش از ۲۰۰ سخنرانی کرده بود که دیده نشده بودند و بازخورد محدودی داشتند؛ اما این سخنرانی که هرگز برگزار نشد به واسطه اتفاقاتی که رقم خورد به میزان بالایی دیده شد.

یکی دیگر از چهره‌هایی که مستند «این یک اعتراض است» به سراغش رفته، «علیرضا هاشمی گلپایگانی» مسئول بسیج دانشگاه امیرکبیر و فعال دانشجویی در دهه ۷۰ است. او در این مستند می‌گوید که ماجرای دوم خرداد مرهون درگیری روز سخنرانی سروش در دانشگاه تهران و درگیری برخی مخالفان با هواداران او است!

این مجموعه پس از به تصویر کشیدن این پیش زمینه، جزئیاتی از انتخابات سال ۷۶ می‌گوید. از آنکه دفتر تحکیم وحدت چرا و در چه پروسه‌ای از حمایت میرحسین موسوی برای انتخابات دست می‌کشد و به سراغ «محمد خاتمی» می‌رود و با تمرکز بر دو دولت او، شکل‌گیری جریان دوم را زیر ذره‌بین قرار می‌دهد.

تلاشی برای تبیین نقش مؤثر جریانات دانشجویی

پس از پخش قسمتی از ابتدای این مستند، «مهدی محمودی» کارگردان و تهیه کننده این مستند می‌گوید: «در این مجموعه ۶ قسمتی به این موضوع پرداختیم که تشکل‌های دانشجویی، جنبش‌ها و جریان‌های دانشگاهی چگونه در حوادث آن سال‌ها تأثیرگذار بوده‌اند. انگیزه مضاعفی برای ساخت این مستند داشتیم و تلاش کردیم در بازنمایی آن سال‌ها بی‌طرف باشیم و صرفاً در مقام نظاره‌گر وقایع قرار بگیریم.»

او با اشاره به اینکه در مسیر ساخت این اثر با محدودیت‌هایی برای بیان برخی مسائل مواجه بوده است، ادامه می‌دهد: «متاسفانه اسناد و مدارک و مدیریت آرشیوی در حوزه‌های مختلف از جمله بسیج دانشجویی و سازمان صدا و سیما با مشکلات بسیاری مواجه بود تا جایی که بسیاری از مستندات آن سال‌ها در معرض نابودی قرار داشت. در این مستند تلاش کردیم اسناد این مدارک را به صورت منسجم گردآوری و حفظ کنیم و آنچه قرار است به آن بپردازیم را مستدل و با ارائه مدرک به مخاطب ارائه دهیم.»

محمودی همچنین نسبت به دریافت بازخورد دانشجویان امروزی و دیروزی ابراز اشتیاق کرد: «مشتاق هستیم نظر دانشجویان آن دوران نسبت به این مستند را بدانیم تا بسنجیم که تا چه میزان در بازسازی فضای آن روزها موفق بوده‌ایم.»
او همچنین از عدم همراهی برخی نهادها و مجموموعه‌ها گلایه می‌کند و می‌گوید: «برخی مجموعه‌هایی که می‌توانستند در این مسیر با ما همکاری کنند، از هرگونه مساعدت خودداری کردند و هیچ همکاری نکردند.»

وقت احیای کرسی‌های آزاداندیشی نرسیده است؟

در ادامه این نشست «مهرداد توکلی» پژوهشگر و فعال حوزه سینما و تلویزیون عنوان می‌کند: «فیلم و مستند به مثابه کرسی آزاداندیشی است و می‌تواند برای تبیین فضای سیاسی سال‌های دهه ۷۰ گام مؤثری باشد؛ به ویژه وقایع حوزه دانشگاهی آن روزها که بازسازی آن اهمیت ویژه‌ای برای جریان سازی و جریان شناسی دارد.»

توکلی معتقد است که جریان‌ساز بودن حوزه دانشجویی، موضوع مهمی است که باید در سطوح مختلف به آن پرداخته شود و این مستند توانسته تا حد زیادی به اهمیت نقش حوزه دانشجویی بپردازد؛ اما این مستند و بسیاری از آثار دیگر در زمینه جریان شناسی موفق بوده‌اند و باید به سمت جریان‌سازی بروند.

وی همچنین با تاکید بر اهمیت روشنگری و نیاز پیوند و پیوست رسانه‌ای در پرداخت به مطالعه و تبیین تاریخی وقایع مختلف اظهار می‌کند: «در این زمینه با خلاء هایی مواجه هستیم اما قطعاً فعالیت پیوسته رسانه‌ای و روایت اولی بودن می‌تواند این خلاءها را برطرف کند. از این طریق می‌توان میزان تأثیرگذاری را افزایش داد و در نهایت منجر به ساختن یک گفتمان و جریان شد.»

این کارشناس رسانه‌ای با یادآوری سفارش مکرر رهبر انقلاب بر ضرورت فعالیت «کرسی‌های آزاداندیشی» تاکید می‌کند: «امروز ضرورت دارد که به سمت کرسی‌های آزاداندیشی پیش برویم. مقام معظم رهبری در این سال‌ها بارها بر ضرورت این مسئله تاکید کرده‌ اند و شاید اگر همان زمان به این سفارش عمل می‌کردیم امروز با بسیاری از مسائل مواجه نمی‌شدیم.»

تاریخ را نشناسیم، از جریانات دانشجویی سوءاستفاده می‌شود

«محمد مهدی گودرزی» نویسنده مستند در این نشست به بیان دغدغه‌ها و انگیزه‌های ساخت این اثر می‌پردازد و می‌گوید: «ساخت این مستند برای نشان دادن حوادث دوم خرداد بود. به تصویر کشیدن تغییرات درونی و زمینه‌ای برخی چهره‌های سیاسی و دانشگاهی که زمانی حتی نسبت به نام امام خمینی غیرت داشتند، اما پس از مدتی اظهارات آنها دچار زاویه‌های محسوسی شده بود کار بسیار سختی بود که در جریان این مستند ما را با مشکل مواجه کرده بود.»

او توضیح می‌دهد: «به تصویر کشیدن اتفاقات و تغییرات درونی چهره‌های مختلفی که زمانی طرفدار انقلاب و جمهوری اسلامی بودند اما پس از رویدادهایی به نقطه مقابل تغییر موضع می‌دهند یکی از دشواری‌های ساخت این مجموعه بود.»

همچنین «محمدجواد مولوی» از فعالان تشکل‌های دانشجویی در ادامه این نشست یادآوری کرد که جریان‌های دانشجویی اگر تاریخچه خودشان را ندانند، محکوم به شکست هستند و ممکن است باز هم در جریان حوادث مختلف، بازیچه جریان‌ها و نگاه‌های سیاسی شوند و از اصل هویت خود باز مانند.

«سعید کرمی» عضو شورای مرکزی اتحادیه جامعه اسلامی دانشجویان نیز با اشاره به سفارش مکرر مقام معظم رهبری بر مطالعه تاریخ عنوان کرد: «این مستند مصداقی از مطالعه تاریخ است که می‌تواند نشان دهد تشکل‌ها از چه بستری برآمدند و چه مسیری را ادامه داده‌اند.»

«محمد هاشم زاده» کارشناس حوزه مستند درباره این مستند می‌گوید: «آنچه امروز به عنوان جریان اصلاحات شناخته می‌شود، ریشه در حوادث دهه ۷۰ دارد و حوادث آن سال‌ها دارد. اینکه جریان دانشجویی و توده مردم چگونه به سمت جریان دوم خردادی‌ها کشیده شدند موضوعی است که باید به آن پرداخته شود و برای تبیین آن تلاش صورت بگیرد.»

وی ادامه می‌دهد: «بازخوانی دقیق و درست جریانات سیاسی ضروری است؛ برخی مسئولان و کارگزاران حال حاضر در کشور، از فعالان دانشجویی سال‌های گذشته هستند و سوال جدی این است که این افراد امروز تا چه حد نسبت به شعارها و دیدگاه‌های گذشته خود تغییر کرده‌اند؟ مطالعه و تبیین این مسائل می‌تواند زمینه شناخت صحیح از جریان‌ها و افراد را ایجاد کند.

هاشم زاده در پایان این نشست یادآور می‌شود که امروز، یکی از آسیب‌های حوزه دانشگاهی استفاده ابزاری از جریان‌های دانشجویی است و این آسیب باعث شده نگاه مستقل و مطالبه‌گری در این زمینه از جریانات دانشگاهی سلب شود. آسیبی که بعضی منجر به انفعال دانشجویان شده و هویت فعالیت‌های آنان را زیر سوال برده است.»